Autor: Agnieszka Grzegorzewska

Rok temu mała żółta broszura przygotowana przez Szwedzką Agencję ds. Sytuacji Kryzysowych (Myndigheten för samhällsskydd och beredskap; od 1 stycznia 2026 r. – Szwedzka Agencja ds. Obrony i Odporności, Myndigheten för civilt försvar) rozniosła się szerokim echem po Zachodnich mediach i sieciach społecznościowych. Broszura „W razie sytuacji kryzysowej lub wojny” rozpoczyna się od uderzającego przesłania:

“Do wiadomości mieszkańców Szwecji
Żyjemy w niespokojnych czasach. W kraju położonym niedaleko nas toczy się wojna. Terroryzm, cyberataki i dezinformacja służą do wyrządzania szkód i wpływania na społeczeństwo.
Aby chronić się przed niebezpieczeństwem, musimy się zjednoczyć i wspólnie wziąć odpowiedzialność za nasz kraj.”

Rok później coraz większa liczba państw publikuje własne wersje tego rodzaju broszur, co prowadzi do istotnego pytania analitycznego: czy otwarte, publiczne poruszanie tematu konfliktu budzi strach, czy też jest miarą świadomego działania państwa, mającego na celu przygotowanie społeczeństwa na kryzys i wojnę?

To pytanie nie ogranicza się do Szwecji. Odzwierciedla ono szerszą transformację w sposobie rozumienia i praktykowania bezpieczeństwa w całym basenie Morza Bałtyckiego. Wraz z pogarszaniem się regionalnego środowiska bezpieczeństwa rządy dokonują ponownej oceny długoletnich założeń dotyczących obronności. Chociaż wiele państw rozbudowało i zmodernizowało swoje siły zbrojne, sam postęp technologiczny i liczebność armii nie gwarantują już bezpieczeństwa. Konwencjonalna, kinetyczna wojna nie jest już najbardziej prawdopodobną formą konfrontacji. Zamiast tego współczesne zagrożenia coraz częściej działają poniżej progu wojny i bezpośrednio atakują społeczeństwa poprzez dezinformację, cyberoperacje, sabotaż, presję środowiskową i ataki na infrastrukturę krytyczną. W tym kontekście bezpieczeństwo powinno zostać zreinterpretowane w kategoriach podejścia whole-of-society, zakładającego zaangażowanie wszystkich segmentów społeczeństwa. W ramach tych odporność społeczna i instytucjonalna zyskuje znaczenie porównywalne do tradycyjnie pojmowanego potencjału militarnego.

Obrona totalna jako ramy odporności narodowej

U podstaw tej rekonceptualizacji leży koncepcja obrony totalnej. W jej współczesnym ujęciu obrona totalna odnosi się do integracji obrony wojskowej i cywilnej w ramach jednego, spójnego systemu narodowego, w którym wszystkie sektory społeczeństwa przyczyniają się do odstraszania, zarządzania kryzysowego i przetrwania narodu. Zgodnie z definicją Jana Ångströma i Kristin Ljungkvist (2023), obrona totalna ma na celu nie tylko ochronę państwa w czasie kryzysów, ale także przygotowanie społeczeństwa na ewentualność konfliktu zbrojnego poprzez zapewnienie ciągłości rządów, podstawowych usług i zaufania publicznego. [2]

Chociaż koncepcja obrony totalnej narodziła się w okresie zimnej wojny, w XXI wieku przeżyła wyraźny renesans, szczególnie wśród państw nadbałtyckich. [3] Odzwierciedla to zmieniający się charakter zagrożeń, które coraz bardziej zacierają granicę między wojną a pokojem i wykraczają poza tradycyjny podział cywilno-wojskowy. Zagrożenia hybrydowe łączą fizyczne zakłócenia z operacjami poznawczymi, wykorzystują słabości ludności cywilnej i dążą do erozji spójności społecznej w czasie. W rezultacie sam potencjał militarny jest niewystarczający. Skuteczna obrona wymaga odpornych instytucji, świadomych obywateli i mechanizmów, które umożliwiają społeczeństwom amortyzowanie wstrząsów bez utraty funkcjonalności lub legitymizacji.

Choć historycznie kojarzona z państwami nordyckimi, obrona totalna została przyjęta i zaadaptowana również przez Litwę, Łotwę i Estonię. [4] W całym regionie koncepcja ta stała się odpowiedzią na wspólną rzeczywistość strategiczną: współczesne konflikty celują w społeczeństwa jako systemy, a nie tylko siły zbrojne jako instrumenty.

Szwedzki model obrony cywilnej

Spośród państw nordyckich, Szwecja reprezentuje jeden z najbardziej kompleksowych i zinstytucjonalizowanych przykładów obrony totalnej w praktyce. W latach 50. XX wieku jako pierwsza wdrożyła tę koncepcję, integrując wysiłki wojskowe i cywilne w ramach jednolitej polityki obronnej. [5] Siedem dekad później Szwecja nadal modernizuje swój system obrony totalnej w odpowiedzi na pogarszające się warunki bezpieczeństwa i wnioski wyciągnięte z operacji hybrydowych w Europie.

Na szczeblu krajowym obowiązki w zakresie obrony cywilnej są dzielone między Ministra Obrony Cywilnej, działającego w ramach Ministerstwa Obrony, a Szwedzką Agencję ds. Sytuacji Kryzysowych (MSB). [6] Minister odpowiada za strategiczne kierownictwo, koordynację i finansowanie, podczas gdy MSB nadzoruje gotowość na wypadek sytuacji nadzwyczajnych, zarządzanie kryzysowe i odporność społeczną w różnych sektorach. Finansowanie odbywa się za pośrednictwem alokacji budżetowych koordynowanych przez Ministerstwo Obrony oraz bezpośredniego finansowania dla gmin, które są prawnie zobowiązane do utrzymywania planów gotowości i zdolności zarządzania kryzysowego. Powiatowe rady administracyjne działają jako pośrednicy, zapewniając koordynację między władzami krajowymi a samorządami lokalnymi. [7]

Taka struktura instytucjonalna odzwierciedla podstawową zasadę szwedzkiego paradygmatu: odporność musi być budowana lokalnie, ale koordynowana na szczeblu krajowym. Decentralizacja jest połączona z jasnymi obowiązkami prawnymi i centralnym nadzorem, co zapewnia elastyczność przy jednoczesnym zachowaniu spójności. Co ważne, system ten pozycjonuje obywateli nie jako biernych odbiorców ochrony, lecz jako aktywnych uczestników obrony narodowej.

Zaangażowanie społeczne stanowi centralny filar szwedzkiej strategii obrony cywilnej. Inicjatywy ogólnokrajowe, takie jak Tydzień Gotowości (Beredskapsveckan), organizowany corocznie przez MSB we współpracy z Folk och Försvar, są przykładem podejścia obejmującego całe społeczeństwo. Edycja z 2025 r., zatytułowana „Jesteś częścią szwedzkiej totalnej obrony”, koncentruje się na edukowaniu obywateli na temat ich roli w sytuacjach kryzysowych poprzez wydarzenia publiczne, dyskusje i lokalne ćwiczenia z udziałem gmin, organizacji wolontariackich, szkół i firm prywatnych [8]. Działania te służą nie tylko podnoszeniu świadomości, ale także normalizacji gotowości i wzmacnianiu poczucia odpowiedzialności w całym społeczeństwie.

Ponowne wprowadzenie broszury „W razie sytuacji kryzysowej lub wojny” wzmacnia tę logikę. Zamiast wywoływać strach, broszura dostarcza praktycznych wskazówek dotyczących samowystarczalności, ciągłości i indywidualnej odpowiedzialności, sygnalizując, że gotowość jest obowiązkiem obywatelskim i atutem odstraszającym. Wzmacniając odporność na poziomie gospodarstw domowych, państwo zmniejsza podatność społeczeństwa na przymus i dezorganizację.

Podejście Szwecji uwzględnia również psychologiczny wymiar obrony. Szwedzka Agencja Obrony Psychologicznej koncentruje się na przeciwdziałaniu dezinformacji, jednocześnie wzmacniając kompetencje medialne i zaufanie publiczne [9]. Odzwierciedla to przekonanie, że odporność w sferze kognitywnej jest równie istotna, jak gotowość fizyczna, szczególnie w erze, w której operacje wpływu dążą do podważenia legitymacji demokratycznej od wewnątrz.

Wspólnie te środki pokazują, jak Szwecja włącza odporność społeczną w ramy obrony narodowej. Obrona cywilna nie jest traktowana jako funkcja pomocnicza, lecz jako integralny element odstraszania, zapewniający społeczeństwu zdolność do przeciwstawiania się presji, dezorganizacji i niepewności bez strategicznego paraliżu.

Odporność cywilna jako trend regionalny w basenie Morza Bałtyckiego

Odrodzenie obrony totalnej nie jest zjawiskiem wyjątkowym dla Szwecji. W całej Europie Północnej państwa na nowo odkrywają znaczenie gotowości społecznej jako podstawowej funkcji bezpieczeństwa. Kompleksowe ramy bezpieczeństwa Finlandii (kokonaisturvallisuus), integrujące władze publiczne, przedsiębiorstwa, organizacje pozarządowe, gminy i obywateli, pozostają jednymi z najbardziej zaawansowanych przykładów wdrażania tego konceptu na świecie. [10]

Zaangażowanie krajów nordyckich w obronę cywilną znajduje również odzwierciedlenie w priorytetach budżetowych. W 2024 r. Szwecja ogłosiła plany przeznaczenia dodatkowych 35,7 mld SEK, czyli około 3,4 mld euro, na obronę cywilną do 2030 r., podczas gdy fiński projekt budżetu na 2025 r. przewiduje dodatkowe finansowanie obrony cywilnej, oprócz planowanych alokacji na lata 2026–2029. [11]

Państwa bałtyckie coraz częściej obierają podobny kierunek. Od 2022 r. Łotwa, Litwa i Estonia podjęły znaczące reformy w celu modernizacji systemów ochrony ludności i wzmocnienia odporności całego społeczeństwa. [12] [13] Litwa stanowi szczególnie reprezentatywny przykład, z inwestycjami mającymi na celu wzmocnienie indywidualnych zdolności obronnych poprzez edukację i szkolenia. Szkoły i organizacje młodzieżowe oferują obecnie kursy z zakresu reagowania kryzysowego i nowych technologii, w tym obsługi dronów, aby przygotować młodsze pokolenia do aktywnego udziału w obronie narodowej. [14]

Jednak nie wszystkie państwa regionu są równie zaawansowane w tej transformacji. Pomimo tego, że Polska jest krajem o najwyższych wydatkach na obronność w NATO w stosunku do PKB, polski system obrony cywilnej przez lata cierpiał z powodu długotrwałych zaniedbań i fragmentacji instytucjonalnej. Chociaż Polska znacząco zmodernizowała swoje siły zbrojne i zainwestowała w zdolności wojskowe, początkowo wysiłkom tym nie towarzyszyły porównywalne inwestycje w gotowość cywilną. [15] Ostatnie inicjatywy, takie jak dobrowolne programy szkolenia wojskowego i rządowe kampanie przeciwko dezinformacji, świadczą o rosnącej świadomości na temat tego problemu. [16] [17] Można zatem uznać, że Polska jest krajem, który pomimo relatywnie późnego wdrożenia koncepcji, obecnie kładzie podwaliny pod bardziej wszechstronny, całościowy system obronny w duchu idei obrony totalnej

Wnioski

W całym basenie Morza Bałtyckiego percepcja bezpieczeństwa ulega fundamentalnej transformacji. Siła militarna pozostaje niezbędna, ale sama w sobie nie jest już wystarczająca. Odporność i świadomość społeczna oraz zdolność obywateli do funkcjonowania w warunkach presji stały się centralnymi elementami odstraszania i obrony. W tym dynamicznie zmieniającym się paradygmacie obrona cywilna nie jest drugorzędną dziedziną polityki, lecz strategiczną koniecznością.

Szwedzka broszura, która początkowo wywołała kontrowersje, powinna zatem być rozumiana nie jako ćwiczenie w sianiu strachu, lecz jako przejaw szerszej strategicznej zmiany. Państwa, którym uda się zaszczepić odporność w społeczeństwie, zwiększają swoją zdolność do przeciwstawiania się presji hybrydowej, odstraszania od przymusu i zachowania stabilności demokratycznej w czasach kryzysu. Dla krajów basenu Morza Bałtyckiego, gdzie wyzwania bezpieczeństwa są coraz bardziej złożone i wielowymiarowe, przygotowane, poinformowane i spójne społeczeństwo staje się najpewniejszym fundamentem obrony narodowej.

Przypisy:

[1] The Swedish Civil Contingencies Agency. In Case of Crisis or War. Karlstad, Sweden: The Swedish Civil Contingencies Agency, 2024. https://rib.msb.se/filer/pdf/30874.pdf.

[32 Angstrom, Jan, and Kristin Ljungkvist. “Unpacking the Varying Strategic Logics of Total Defence.” Journal of Strategic Studies 47, no. 4 (September 27, 2023): 1–25. https://doi.org/10.1080/01402390.2023.2260958.

[3] Angstrom, Jan, and Kristin Ljungkvist. “Unpacking the Varying Strategic Logics of Total Defence.” Journal of Strategic Studies 47, no. 4 (September 27, 2023): 1–25. https://doi.org/10.1080/01402390.2023.2260958.

[4] Jordan, Józef Witold. “Evolution of the Concept of Total Defence in the Baltic States.” Rozprawy Społeczne 18, no. 1 (2024): 315–44. https://doi.org/10.29316/rs/188761.

[5] Regeringen och Regeringskansliet. “Total Defence.” Regeringskansliet, February 27, 2024. https://www.government.se/government-policy/total-defence/.

[6] Regeringen och Regeringskansliet. “Civil Defence.” Regeringskansliet, January 2, 2023. https://www.government.se/government-policy/civil-defence/.

[7] Myndigheten för samhällsskydd och beredskap. “About MSB.” www.msb.se, n.d. https://www.msb.se/en/about-msb/.

[8] Myndigheten för samhällsskydd och beredskap. “Om Beredskapsveckan.” Www.msb.se, 2024. https://www.msb.se/sv/amnesomraden/krisberedskap–civilt-forsvar/risk–och-kriskommunikation/beredskapsveckan/beredskapsveckan/.

[9] Psychological Defence Agency. “Our Mission.” Mpf.se, 2024. https://mpf.se/psychological-defence-agency/about-us/our-mission.

[10] The Security Committee. “Comprehensive Security – Turvallisuuskomitea.” turvallisuuskomitea.fi, n.d. https://turvallisuuskomitea.fi/en/comprehensive-security/.

[11] Posaner, Joshua. “Sweden Boosts Defense Spending to Handle a ‘Wartime Situation.’” POLITICO, October 15, 2024. https://www.politico.eu/article/sweden-nato-russia-ukraine-war-defense-budget-pal-jonson/.

[12] Ministry of the Interior. “The State Civil Protection Plan Is Updated.” Iem.gov.lv, 2024. https://www.iem.gov.lv/en/article/state-civil-protection-plan-updated.

[13] Aleksandra Kuczyńska-Zonik. “Civil Defence System in Estonia | Institute of Central Europe.” Institute of Central Europe, August 2, 2024. https://ies.lublin.pl/en/comments/civil-defence-system-in-estonia/.

[14] O’Carroll, Lisa. “Lithuania to Give Children Drone Training to Counter Russia Threat.” the Guardian. The Guardian, August 13, 2025. https://www.theguardian.com/world/2025/aug/13/lithuania-children-drone-training-russia-threat.

[15] NATO Press Release. “Defence Expenditure of NATO Countries (2014-2025),” 2025. https://www.nato.int/content/dam/nato/webready/documents/finance/def-exp-2025-en.pdf.

[16] Ministerstwo Obrony Narodowej. “Trenuj Z Wojskiem 7 – Szkolenia Dla Wszystkich Chętnych Już W Październiku – Ministerstwo Obrony Narodowej – Portal Gov.pl.” Ministerstwo Obrony Narodowej, 2025. https://www.gov.pl/web/obrona-narodowa/trenuj-z-wojskiem-7–szkolenia-dla-wszystkich-chetnych-juz-w-pazdzierniku.

[17] Ministerstwo Cyfryzacji. “Nowa Kampania Ministerstwa Cyfryzacji Przeciw Dezinformacji – Ministerstwo Cyfryzacji – Portal Gov.pl.” Ministerstwo Cyfryzacji, 2025. https://www.gov.pl/web/cyfryzacja/nowa-kampania-ministerstwa-cyfryzacji-przeciw-dezinformacji.