Autor: Aleksandra Gasztold

Rezolucja nr 1325 Rady Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych, przyjęta jednogłośnie 31 października 2000 roku zrewolucjonizowała działania na rzecz pokoju i bezpieczeństwa[i].

Współcześnie również inspiruje tworząc nowe impulsy w zakresie: dodawania doświadczenia kobiet; radzenia sobie z bezbronnością kobiet w sytuacjach konfliktowych; ochrony kobiet i dziewcząt przed przemocą seksualną; zapobiegania przemocy wobec kobiet; wysiłków na rzecz odpowiedzialności i sprawiedliwości oraz równości. Dokument ma wymiar ponadczasowy i stworzył podstawy Agendy Kobiety, pokój i bezpieczeństwo (The Women, Peace and Security Agenda). W kolejnych latach wypracowano jeszcze 9 innych rezolucji włączając je do Agendy[ii].

Inspiracją do powstania rezolucji była Platforma Działania z Pekinu, stworzona w 1995 r. w trakcie Czwartej Światowej Konferencji w sprawie Kobiet pod auspicjami ONZ, seria rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ dotyczących dzieci, ochrony ludności cywilnej w konfliktach zbrojnych i zapobiegania konfliktom i aktywność środowisk pozarządowych.

Rezolucja nr 1325 wpłynęła na sposób, w jaki społeczeństwa i państwa na całym świecie postrzega rolę kobiet w kontekście konfliktów zbrojnych i procesów pokojowych. Pośrednio uznawała, że jeśli kobiety są bezbronne i cierpią z powodu dyskryminacji oraz jeśli dochodzi do naruszeń ich praw w czasie pokoju, będą jeszcze bardziej bezbronne w czasie konfliktu. Masowe przesiedlenia, wykorzystywanie dzieci-żołnierzy oraz przemoc wobec grup etnicznych i religijnych, a także przemoc ze względu na płeć i agresja seksualna, to zjawiska powszechne. Specyficzne doświadczenia kobiet i dziewcząt w konfliktach zbrojnych są związane z ich statusem w społeczeństwach. Tam, gdzie istnieją kultury przemocy i dyskryminacji wobec kobiet i dziewcząt jeszcze przed konfliktem, te problemy zostają nasilone w czasie konfliktu[iii]. Jeśli kobiety nie uczestniczą w strukturach decyzyjnych społeczeństwa, mało prawdopodobne jest, że zostaną zaangażowane w decyzje dotyczące konfliktu lub procesów pokojowych, które po nim następują.

Proces pokojowy

Kobiety są nieproporcjonalnie bardziej dotknięte konfliktami zbrojnymi oraz niedostatecznie reprezentowane w procesie zapobiegania, rekonstrukcji i wysiłkach na rzecz budowania pokoju. Ma to szczególne znaczenie w kształtowaniu procesu pokojowego, w którym można wyróżnić trzy płaszczyzny (rys. 1).

Rys. 1 Perspektywa procesu pokojowego według założeń Agendy Kobiety, Pokój i Bezpieczeństwo

Oprac: własne.

Kobiety odgrywają znaczącą rolę na poziomie najniższym (3) poprzez różnego rodzaju działania bezpośrednie związane z zapewnieniem dostępu do zasobów takich, jak woda, żywność, bezpieczne schronienie. Aktywnie uczestniczą w debacie (i krytyce) obywatelskiej z poziomu drugiego. Możliwość wyrażania swoich postulatów w formie np. protestów czy lobbingu często określana jest mianem równoległego procesu pokojowego. Natomiast niedoszacowana jest obecność kobiet w negocjacjach dotyczących politycznych, gospodarczych i wojskowych aspektów rozwiązań pokojowych. Obejmuje to działania takie, jak rozmieszczanie sił zbrojnych w celu zapobiegania konfliktom, nakładanie sankcji gospodarczych i wprowadzanie reform konstytucyjnych po konfliktach. Negocjacje te prowadzą zazwyczaj dyplomaci, członkowie rządu lub opozycji oraz wyższe rangą osobistości wojskowe. Uczestnicy w ramach tego poziomu posiadają możliwość wykorzystania znacznych zasobów finansowych w celu wsparcia swoich decyzji. Mimo, że badania potwierdziły, że włączanie kobiet w proces pokojowy przedłuża szanse na utrzymanie pokoju o dwa lata. Natomiast gdy miały realny wpływ na rokowania i wypracowanie porozumień pokojowych w latach 1989-2011, szanse na przetrwanie ustaleń, a więc zapewnienie pokoju, wzrastały o 35 procent[iv].

Poziom trzeci jest kluczowy w zrozumieniu okrucieństwa konfliktu oraz potrzeb społeczności żyjącej na terenach nim objętym. Działania na poziomie lokalnym pełnią też funkcję umożliwiającą zebranie informacji o cywilnych ofiarach oraz są najistotniejszym elementem działań antywojennych i propozycji pokojowych. Stąd osoby z tego poziomu winny być dodawane do kształtowania procesu pokojowego na wyższych szczeblach. Dlatego Rezolucja  nr 1325 miała na celu uwrażliwienie społeczeństw na specyficzne potrzeby kobiet w czasie konfliktów zbrojnych oraz wzmocnienie ich udziału w procesach pokojowych na wszystkich tych poziomach. Kiedy kobiety i ich głosy są reprezentowane w formalnych negocjacjach pokojowych, z większym prawdopodobieństwem zwrócą uwagę na szersze kwestie związane z bezpieczeństwem jednostki i społeczności lokalnych. Należy zatem dążyć do zwiększenia liczby kobiet pełniących role negocjatorów, mediatorów, członkiń sił pokojowych oraz pracownic humanitarnych.

Cztery filary Agendy WPS

Program ONZ na rzecz kobiet, pokoju i bezpieczeństwa realizowany jest w ramach czterech filarów:

1. Zapobieganie obejmujące działania mające na celu uniknięcie wystąpienia, rozprzestrzeniania się lub nasilania konfliktów zbrojnych poprzez uwzględnienie perspektywy płci oraz zaangażowanie kobiet w procesy zapobiegania. Obejmuje eliminację wszelkich form przemocy wobec kobiet i dziewczynek zarówno podczas trwania konfliktu, jak i po jego zakończeniu.
2. Udział wspierający promowanie równouprawnienia płci i zapewnienie kobietom równej reprezentacji w procesach podejmowania decyzji dotyczących pokoju i bezpieczeństwa, zarówno na poziomie krajowym, lokalnym, jak i międzynarodowym.
3. Ochrona praw osób, w tym kobiet i dziewcząt, zarówno w trakcie konfliktu, jak i po jego zakończeniu. Działania obejmują ochronę przed przemocą ze względu na płeć, ściganie sprawców przemocy oraz implementację międzynarodowych i regionalnych konwencji na szczeblu krajowym.
4. Wsparcie i odbudowa skoncentrowane na potrzebach kobiet i dziewcząt w kontekście powojennym, w tym zapewnienie dostępu do opieki zdrowotnej oraz wsparcie w procesie pokonywania traumy związanej z konfliktem i przemocą.

Włączenie perspektywy płci do działań na rzecz pokoju i bezpieczeństwa jest kluczowe dla promowania równości płci i sprostania wyzwaniom, przed jakimi stoją kobiety i dziewczynki podczas konfliktów zbrojnych. Płeć odnosi się do społecznie konstruowanych ról przypisywanych kobietom i mężczyznom, odróżnionych od ich cech biologicznych. Role kształtują się pod wpływem czynników społeczno-ekonomicznych, politycznych i kulturowych, a także zmiennych takich, jak wiek, rasa, klasa społeczna i pochodzenie etniczne. Równość płci ma na celu zapewnienie równych praw, obowiązków i możliwości zarówno kobietom, jak i mężczyznom, zgodnie z międzynarodowymi porozumieniami i zobowiązaniami.

Implementacja

Rezolucja nr 1325 nie zawiera żadnych jasnych mechanizmów monitorowania jej realizacji. Aby zapewnić implementację dokumentu, poproszono państwa o sformułowanie krajowych planów działania (NAP). Do końca października 2023 r. dokumenty takie przyjęło 107 państw członkowskich ONZ, tj. 55%. Polska przyjęła 22 października 2018 r. Krajowy Plan Działania na rzecz realizacji Agendy ONZ na lata 2018-2021, a następnie przedłużyła jego obowiązywanie do 2023 r. Jednak przyjęcie NAP przez wiele państw nadal nie skutkuje eliminacją zjawiska przemocy na tle seksualnym w czasie konfliktów zbrojnych czy dyskryminacji w sektorze bezpieczeństwa. Praktyka równościowa napotyka na problemy związane ze zmaskulinizowaną kulturą patriarchalną. Uprzywilejowanie męskiego doświadczenia jako neutralnej normy dla kultury i ludzkości utrwala androcentryczną wizję świata niezależnie od czasów wojny czy pokoju. Współczesne struktury bezpieczeństwa, szczególnie związane z sektorem wojskowym, powielają stereotypowe role płciowe, blokują awanse kobiet i są niechętne ich czynnemu udziałowi w działaniach militarnych.

Kultura organizacyjna zanurzona jest w kulturze społecznej, czerpiąc z niej wzorce, ale także i wykorzystując pojmowanie kobiecości i męskości poprzez przypisywanie określonych cech i zachowań kobietom oraz mężczyznom. Szczególnie w dobie konfliktów zbrojnych eksponowana jest nadmiernie i w sposób niezwykle uproszczony pozycja kobiety-ofiary (w dalszej kolejności kobiety-ocalonej), w ten sposób utrwalając stereotypy płciowe. Fetyszyzacja broni i konfliktu zbrojnego, jako formy sprawdzenia odwagi mężczyzn sprzyja utrwalaniu wyobrażeń i postaw o rolach płciowych w kontekście mobilizacji patriotyczno-cywilizacyjnej[v]. Tradycyjne ujęcie oparte na stereotypach wpływa na postrzeganie zaangażowania kobiet i mężczyzn na rzecz kształtowania bezpieczeństwa. Mylnie zakłada się przy tym, że kobiety nie są zainteresowane nie tylko  aktywnym uczestnictwem w zapewnianiu bezpieczeństwa państwa czy społeczności lokalnych, ale także w dyskursie o nim, w tym debacie akademickiej.

Konkluzje

Rezolucja nr 1325 nie tylko ustanowiła ważne cele i standardy w dziedzinie równości płci i partycypacji kobiet w sprawach pokojowych, ale także spowodowała rozwinięcie działań na rzecz kobiet, pokoju i bezpieczeństwa na całym świecie. W następnych latach przyjęto kolejne dokumenty, które rozwijały i wzmocniły tę agendę. Wprowadzenie Rezolucji nr 1325 stanowiło przełom w myśleniu o konfliktach zbrojnych i procesach pokojowych a także stworzyło podstawy do bardziej sprawiedliwego i trwałego pokoju na całym świecie.

Przełomowość zapisów omawianej rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ można sprowadzić do kilku punktów:

1. Uwzględnienie roli kobiet w procesach budowania pokoju i zapobiegania konfliktom.
2. Skoncentrowanie na ochronie praw kobiet poprzez podkreślenie konieczności ochrony praw kobiet i dziewcząt w czasie konfliktu zbrojnego, w tym przed przemocą seksualną.
3. Wzmocnienie partycypacji kobiet poprzez wezwanie do zwiększenia udziału kobiet na różnych szczeblach decyzyjnych związanych z konfliktami i procesami pokojowymi.
4. Promowanie płciowej równości we wszystkich aspektach działań na rzecz pokoju i bezpieczeństwa, nie tylko związanych z prawami człowieka.
5. Podkreślenie roli społeczeństwa obywatelskiego i zachęcanie do angażowania się w procesy związane z kobietami, pokojem i bezpieczeństwem.

Rezolucja promuje uznanie sprawczości kobiet i dziewcząt, a kwestie płci stawia w centrum dyskursu na tematy pokoju i bezpieczeństwa.

[ii] S/RES1889 (2013), S/RES2122 (2013), S/RES2242 (2015), S/RES2493 (2019),  S/RES/1820 (2008), S/RES/1888 (2009), S/RES/1960 (2010), S/RES/2106 (2013) i  S/RES/2467 (2019).

[iii] A. Gasztold, Resexualisation of violence in the Russian-Ukrainian War, in: The War in Ukraine. (Dis)information – Perception – Attitudes, eds. M. Musiał-Karg, N. Lubik-Reczek, (Berlin: Peter Land 2023), pp. 69-90.

[iv] Women’s Participation in Peace Negotiations: Connections between Presence and Influence, (New York: UN Women, 2012), https://www.unwomen.org/sites/default/files/Headquarters/Attachments/Sections/Library/Publications/2012/10/WPSsourcebook-03A-WomenPeaceNegotiations-en.pdf

[v] J. J. Pettman, Wording Women: A Feminist International Politics (London/New York: Routledge 1996), p. 62-71.