Autor: Wojciech Dzięgiel & Karolina Pawlik

Walka z dezinformacją klimatyczną została uznana przez Ministerstwo Klimatu i Środowiska za jeden z priorytetów polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej. Temat ten będzie omawiany podczas posiedzenia unijnej Rady ds. Środowiska (ENVI), które odbędzie się w dniach 28–29 kwietnia.

Dezinformacja (we wszystkich obszarach, nie tylko dot. kwestii klimatycznych) została wskazana w Globalnym Raporcie Ryzyka 2024 jako jedno z największych krótkoterminowych zagrożeń dla społeczności międzynarodowej.[i] To pierwszy raz, gdy autorzy raportu, którego początki sięgają 2006 roku, umieścili dezinformację tak wysoko na liście ryzyk. Zagrożenie ze strony dezinformacji stale rośnie, a zjawisko to nasila się zarówno wobec UE i NATO, jak i państw członkowskich.

Dezinformacja jest często wykorzystywana jako narzędzie tzw. Foreign Information Manipulation and Interference (FIMI, Zagraniczne Manipulacje Informacjami oraz Ingerencje w Informacje), określającego wzorzec działań, które mają lub mogą mieć potencjalnie negatywny wpływ na wartości, procedury lub procesy polityczne.

Treści FIMI mają na celu manipulację, wprowadzanie w błąd oraz przekazywanie nieprawdziwych informacji. Inspiratorami takich działań są najczęściej aktorzy państwowi, rzadziej – niepaństwowi. Raport Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych z 2023 roku jako głównych odpowiedzialnych za szerzenie FIMI w krajach członkowskich UE wskazuje Rosję oraz Chiny.[ii] W przypadku Polski zagrożenie związane z FIMI i dezinformacją pochodzi głównie z Rosji i Białorusi[iii] i koncentruje się m.in. wokół takich tematów jak: migracja, klimat oraz proces wyborczy.

Niniejszy komentarz ma na celu naświetlenie problemu dezinformacji klimatycznej oraz zwrócenie uwagi na następujące kwestie:

• Zjawisko dezinformacji klimatycznej nasila się zarówno w Unii Europejskiej, jak i w Polsce, i jest powiązane z działalnością państw wrogich.
• Obecne instrumentarium wykorzystywane przez UE i NATO do walki z dezinformacją jest niewystarczające.
• Konieczne są bardziej zintegrowane działania na poziomie UE oraz państw członkowskich, a także większa synergia pomiędzy działaniami UE i NATO.

1. Zjawisko dezinformacji klimatycznej nasila się zarówno w Unii Europejskiej, jak i w Polsce, i jest powiązane z działalnością państw wrogich.

Od kilku lat dezinformacja klimatyczna w UE wykazuje tendencję wzrostową, a jej intensyfikacja zbiegła się w czasie z inwazją Rosji na Ukrainę oraz późniejszą decyzją Unii o poszukiwaniu alternatywnych dostawców energii. Z różnych badań [iv] jasno wynika, że działania dezinformacyjne nasilają się szczególnie podczas wyborów (także w kontekście dezinformacji klimatycznej) oraz po wystąpieniu klęsk żywiołowych.

Dezinformacja klimatyczna jest wymierzona nie tylko w państwa członkowskie UE, lecz również w Sojusz Północnoatlantycki. Jej celem jest ograniczenie zdolności NATO do szybkiego reagowania na wydarzenia związane ze zmianami klimatu w krótkim okresie, a także osłabienie zdolności planowania operacji i gotowości bojowej Sojuszu w dłuższej perspektywie. Zespół ds. Dezinformacji wprost wiąże nasilającą się dezinformację klimatyczną z próbami osłabienia infrastruktury militarnej NATO.[v]

Dezinformacja klimatyczna stanowi także poważne zagrożenie dla polityki klimatycznej UE, ponieważ podważa zaufanie do instytucji unijnych, rządów państw członkowskich oraz środowisk naukowych, opóźnia realizację przyjętych planów oraz osłabia gotowość społeczeństw europejskich do podejmowania realnych działań.

W związku z tym walka z dezinformacją klimatyczną została uznana za jeden z priorytetów polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej, wskazany przez Ministerstwo Klimatu i Środowiska.[vi] Kwestia ta została również uznana za priorytet przez kolejne państwa obejmujące prezydencję – Danię oraz Cypr. Wskazano pilną potrzebę skutecznej walki z dezinformacją klimatyczną zarówno na poziomie całej UE, jak i poszczególnych państw członkowskich.

W ostatnich miesiącach dezinformacja klimatyczna w Polsce była silnie skorelowana z emocjonalnie nacechowaną krytyką oraz dezinformacją dotyczącą Unii Europejskiej. Jak pokazuje raport Alliance4Europe,[vii] polityka klimatyczna UE jest przedstawiana jako główny powód wzrostu cen energii w Polsce, zaś unijne regulacje ukazywane są jako narzędzie ograniczające rozwój polskiej przedsiębiorczości i rolnictwa. Celem tych działań jest podważenie wiarygodności UE, zakwestionowanie celowości działań związanych z dekarbonizacją oraz długofalowe zwiększenie poparcia dla poglądów sceptycznych lub otwarcie antyunijnych.

Opóźnianie lub zaniechanie działań związanych z transformacją energetyczną będzie dla polskiej gospodarki znacznie bardziej kosztowne niż sama transformacja, choć przedmiotem debaty wśród decydentów i ekspertów pozostaje wybór konkretnych technologii oraz ścieżek transformacji. Ministerstwo Klimatu i Środowiska oszacowało, że tylko w 2023 roku brak działań na rzecz transformacji energetycznej kosztował Polskę 266 mld złotych.[vii] Zarówno dla Polski, jak i dla całej Unii Europejskiej, transformacja energetyczna stanowi prorozwojowy impuls, który umożliwi częściowe uniezależnienie się od importu paliw kopalnych i tym samym zwiększy bezpieczeństwo energetyczne.

Proces transformacji energetycznej budzi w Polsce silne emocje społeczne i polityczne, tworząc sprzyjające warunki dla rozwoju dezinformacji. W polskich mediach społecznościowych obserwuje się szerokie spektrum narracji: od teorii spiskowych („spisek elit mający na celu kontrolę społeczeństw”), przez denializm klimatyczny („człowiek ma niewielki wpływ na zmiany klimatu”, „klimat zawsze się zmieniał”), aż po przekazy opóźniające działania (tzw. climate delayism, np. „transformacja jest zbyt kosztowna, poczekajmy na tańsze technologie”, „kontynuujmy korzystanie z paliw kopalnych”).

Jak wskazano wcześniej, Ministerstwo Klimatu i Środowiska uznało zwalczanie dezinformacji klimatycznej za jeden ze swoich priorytetów w trakcie trwającej polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej. Ministerstwo stawia na budowanie świadomości społecznej oraz zwiększanie wiedzy na temat zmian klimatu poprzez kampanie informacyjno-edukacyjne i konsultacje społeczne. Działania te są skierowane zarówno do odbiorcy wewnętrznego (polskiego społeczeństwa), jak i mają na celu inicjowanie dyskusji wśród państw członkowskich na temat skutecznych narzędzi walki z dezinformacją klimatyczną. Warto jednak zauważyć, że kampania informacyjno-edukacyjna nie została wdrożona w ciągu pierwszych czterech miesięcy trwania prezydencji.

2. Obecne instrumentarium wykorzystywane przez UE i NATO do walki z dezinformacją jest niewystarczające. 

Zwalczanie dezinformacji klimatycznej znajduje się na agendzie Komisji Europejskiej od 2015 roku. Działania Komisji w tym obszarze koncentrują się wokół trzech głównych kierunków:

• Tworzenie ram prawnych, nakładających określone obowiązki oraz ograniczenia na platformy społecznościowe, będące jednym z głównych kanałów rozpowszechniania dezinformacji klimatycznej. Wśród kluczowych inicjatyw można wymienić: Europejski kodeks postępowania w zakresie dezinformacji (EU Code of Practice on Disinformation) — wprowadzony w 2018 roku i zaktualizowany w 2022 roku, Plan działania na rzecz zwalczania dezinformacji oraz Akt o usługach cyfrowych (Digital Services Act) z 2022 roku.
• Prowadzenie komunikacji strategicznej oraz działań informacyjno-edukacyjnych, takich jak The Climate Pact Toolkit czy najnowsza publikacja Addressing Rampant Climate Disinformation. Celem tych działań jest przeciwdziałanie dezinformacji zarówno prewencyjnie (poprzez pre-bunking), jak i reaktywnie (poprzez debunking).
• Wspieranie inicjatyw monitorujących media oraz demaskujących dezinformację (fact-checking), zarówno w ramach instytucji europejskich (np. EU vs Disinfo), jak i poprzez wsparcie dla niezależnych inicjatyw, takich jak European Digital Media Observatory (EDMO) czy EU DisinfoLab.

Warto podkreślić, że wiele działań w zakresie komunikacji strategicznej oraz demaskowania fałszywych informacji prowadzonych jest głównie w języku angielskim (z wyjątkiem polskojęzycznej wersji EU vs Disinfo), co ogranicza dostępność tych materiałów dla szerszego grona odbiorców w Polsce. Ponadto instrumentarium Komisji Europejskiej opiera się głównie na narzędziach miękkich, brakuje natomiast skutecznych działań o charakterze represyjnym wobec podmiotów tworzących i rozpowszechniających dezinformację w przestrzeni cyfrowej, takich jak sankcje finansowe.

Kwestia dezinformacji klimatycznej została również dostrzeżona przez Sojusz Północnoatlantycki. W trzecim raporcie NATO dotyczącym wpływu zmian klimatycznych na ocenę bezpieczeństwa (security impact assessment), dezinformacja klimatyczna została wskazana jako jedno z wyzwań dla stabilności Sojuszu.[v] Dezinformacja klimatyczna obniża zdolność NATO do szybkiego reagowania na wydarzenia wywołane zmianami klimatycznymi w krótkim okresie oraz osłabia zdolności planowania operacji i gotowości bojowej w dłuższej perspektywie. Jak wcześniej wspomniano, zagrożenie to zostało również jednoznacznie zidentyfikowane w raporcie Komisji ds. wpływów rosyjskich i białoruskich na bezpieczeństwo wewnętrzne i interesy Rzeczypospolitej Polskiej w latach 2004–2024.

Odpowiedź NATO na dezinformację — nie tylko klimatyczną — ma charakter wielotorowy i obejmuje działania krótkoterminowe, średnioterminowe oraz długoterminowe, w tym środki o charakterze proaktywnym. Kluczowym elementem przeciwdziałania zagrożeniom informacyjnym jest wyprzedzające udostępnianie rzetelnych informacji. Sojusz stawia na otwartą, przejrzystą i jasną komunikację, czego wyrazem jest działalność Centrum Eksperckiego ds. Komunikacji Strategicznej NATO (StratCom COE), które zapewnia analizy i wsparcie dla NATO oraz jego sojuszników.

Aby skutecznie przeciwdziałać wrogim narracjom i ograniczać ich rozprzestrzenianie się, NATO korzysta m.in. z powtarzalnych procesów analitycznych oraz technologii takich jak sztuczna inteligencja i uczenie maszynowe. Informacje są analizowane przy użyciu modelu ABCDE, który uwzględnia: aktora (Actor), zachowanie (Behaviour), treść (Content), skalę (Degree) oraz efekt (Effect). W 2019 roku NATO przyjęło zaktualizowany, systematyczny pakiet celów i środków służących zwalczaniu dezinformacji. Należy jednak podkreślić, że — w odniesieniu do dezinformacji klimatycznej — trzeci raport NATO nt. wpływu zmian klimatycznych na bezpieczeństwo wyraźnie wskazuje na kluczową i niezastąpioną rolę państw członkowskich w skutecznej walce z tym zagrożeniem.

3. Potrzeba bardziej zintegrowanych działań na poziomie UE oraz państw członkowskich, a także większej synergii pomiędzy działaniami UE i NATO

Zarówno NATO, jak i UE uznają dezinformację za poważne zagrożenie. W tym celu obie organizacje współpracują poprzez wymianę informacji oraz tworzenie najlepszych praktyk. Wspólne inicjatywy obejmują m.in. Grupę Zadaniową UE-NATO ds. Odporności Infrastruktury Krytycznej. Ponadto istnieje instytucjonalna współpraca w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom hybrydowym, realizowana poprzez Europejskie Centrum Doskonałości w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom hybrydowym (Hybrid CoE). Dotychczas jednak Centrum nie podejmowało działań związanych z przeciwdziałaniem dezinformacji klimatycznej. Obecnie główny ciężar zwalczania dezinformacji klimatycznej spoczywa na poszczególnych państwach członkowskich.

Rekomendacje:

• W kontekście Polski należy zwiększyć dostępność materiałów Komisji Europejskiej dotyczących dezinformacji klimatycznej w języku polskim, co umożliwi dotarcie do szerszego grona odbiorców.
• Niezbędne są działania mające na celu poszerzanie wiedzy społeczeństw europejskich o skutkach zmian klimatu oraz o celowości działań związanych z transformacją energetyczną. Przekaz powinien być oparty na języku korzyści, a nie wyłącznie kosztów.
• Konieczne jest również wzmocnienie wachlarza działań twardych zarówno na poziomie państw członkowskich UE, jak i samej Komisji Europejskiej wobec podmiotów tworzących dezinformację oraz tych umożliwiających jej rozprzestrzenianie się.
• Wskazana jest większa synergia pomiędzy działaniami UE i NATO, np. poprzez organizację warsztatów i wymiany doświadczeń dla pracowników zajmujących się dezinformacją klimatyczną.

Niniejszy komentarz stanowi jedynie przyczynek do szerszej dyskusji na temat dezinformacji klimatycznej. Mając świadomość wagi tego zagadnienia, Fundacja im. Kazimierza Pułaskiego zamierza kontynuować prace analityczne nad problematyką dezinformacji klimatycznej.

[i]  World Economic Forum (2024) The Global Risks Report 2024. https://www3.weforum.org/docs/WEF_The_Global_Risks_Report_2024.pdf (dostęp 23.04.2025)

[ii] Europejska Służba Działań Zewnętrznych (2023) 1st EEAS Report on Foreign Information Manipulation and Interference. Threats: Towards a Framework for Networked Defence. EEAS. https://www.eeas.europa.eu/sites/default/files/documents/2023/EEAS-DataTeam-ThreatReport-2023..pdf (dostęp 23.04.2025)

[iii] Komisja do spraw badania wpływów rosyjskich i białoruskich na bezpieczeństwo wewnętrzne i interesy Rzeczypospolitej Polskiej w latach 2004–2024 (2025). Raport Zespołu ds. Dezinformacji (s. 69), Warszawa.

[iv] Jean Mclean (2024) Disinformation in the year of elections https://www.greeneconomycoalition.org/news-and-resources/disinformation-in-the-year-of-elections (dostęp 23.04.2025)

[v] Komisja do spraw badania wpływów rosyjskich i białoruskich na bezpieczeństwo wewnętrzne i interesy Rzeczypospolitej Polskiej w latach 2004–2024. (2025). Raport Zespołu ds. Dezinformacji (s. 69), Warszawa.

[vi] Ministerstwo Klimatu i Środowiska (2024) Priorytety Ministerstwa Klimatu i Środowiska podczas polskiej prezydencji w Radzie UE https://www.gov.pl/web/klimat/priorytety-ministerstwa-klimatu-i-srodowiska-podczas-polskiej-prezydencji-w-radzie-ue (dostęp 24.04.2025)

[vii] Saman Nazari, Pavlo Kryvenko and Maria Voltsichna (2025) Illegal Doppelganger Operation: Targeting the Polish Elections https://alliance4europe.eu/doppelganger-poland-elections (dostęp 24.04.2025)

[viii] Ministerstwo Klimatu i Środowiska (2025) Odpowiedź na interpelację poselską Pana Dariusza Mateckiego oraz grupy Posłów w sprawie walki z tzw. dezinformacją klimatyczną i jej wpływu na wolność słowa, znak: K10INT7442.

[ix] NATO (2024) NATO Climate Change and Security Impact Assessment https://www.nato.int/nato_static_fl2014/assets/pdf/2024/7/pdf/240709-Climate-Security-Impact.pdf (dostęp 24.04.2025)