Autor: Karolina Pawlik, starsza specjalistka, program Energetyka i Odporność

Dylemat energetyczny społeczności wyspiarskich – przypadek Svalbardu

Społeczności na odległych i niewielkich wyspach stoją w obliczu unikalnych wyzwań energetycznych i klimatycznych, wynikających z ich izolacji geograficznej. Ich uzależnienie od importowanych paliw kopalnych czyni je podatnymi na wahania cen i zakłócenia dostaw. Pomimo niewielkiego śladu węglowego, społeczności wyspiarskie doświadczają nieproporcjonalnie dotkliwych skutków zmian klimatu. Coraz częściej stają się również poligonami rywalizacji geopolitycznej, a ich infrastruktura krytyczna jest wykorzystywana jako narzędzie nacisku.

Wszystkie wymienione wyżej wyzwania są codziennością społeczeństw zamieszkujących wyspy na całym świecie. Dotyczy to również Svalbardu – arktycznego archipelagu znajdującego się pod zwierzchnictwem Norwegii (jest to najdalej na północ wysuniętą częścią Norwegii).  30 czerwca 2025 r. zamknięta została ostatnia norweska kopalnia węgla na archipelagu – Gruve 7 [i]. Może to zaskakiwać, zważywszy na fakt, iż Norwegia szczyci się miksem energetycznym opartym w 96% na źródłach odnawialnych. Wydobycie węgla było jednak istotnym elementem historii Svalbardu przez ponad sto lat i do niedawna stanowiło główne źródło energii, wykorzystywane zarówno do produkcji prądu, jak i ogrzewania. W 2023 roku zamknięto elektrownię węglową, a wydobyty surowiec przeznaczono na eksport. Decyzja o zamknięciu kopalni była podyktowana brakiem opłacalności dalszego wydobycia i eksportu węgla, a także postępującym wyczerpywaniem się złóż [ii]. Istotną rolę odegrały również względy środowiskowe, a w szczególności dążenie do utrzymania wizerunku Norwegii jako lidera transformacji energetycznej. Mimo iż Svalbard nie jest formalnie objęty krajowymi celami klimatycznymi, norweski rząd ustanowił odrębne cele związane z ochroną unikalnego środowiska naturalnego archipelagu [iii].

Przejście na olej napędowy – jedyną alternatywę, choć nadal nieekologiczną – pozwoliło zmniejszyć emisję CO₂ o połowę w porównaniu do spalania węgla [iv]. Niemniej jednak, jak donoszą media lokalne i krajowe, generatory diesla okazały się zawodne, często ulegały awariom i były narażone na wypadki [v]. Ponadto, wykorzystanie diesla przyczyniło się do znacznego wzrostu kosztów energii, co odczuli mieszkańcy Longyearbyen – głównej osady na Svalbardzie [vi]. Sytuacja ta pogłębia niepewność związaną z dostawami energii oraz zwiększyło wrażliwość na czynniki ekonomiczne lokalnej społeczności, której gospodarka opiera się na prywatnym sektorze usług.

Brak infrastruktury przesyłowej łączącej archipelag z kontynentalną Norwegią czyni mieszkańców jeszcze bardziej narażonymi na braki prądu. Projekt zakładający wybudowanie odpowiedniej infrastruktury był  analizowany przez firmę ABB. Jednak szacunkowy koszt inwestycji – od 300 do 500 milionów euro –  sprawił, iż uznano ją za nieopłacalną finansowo. Alternatywną propozycję – również niezrealizowaną – przedstawiła firma Statkraft, zakładająca produkcję zielonego wodoru z energii wiatrowej w Finnmarku oraz transport drogą morską na Svalbard [vii] .

Pomimo licznych dyskusji dotyczących potencjalnego wykorzystania źródeł odnawialnych w warunkach arktycznych, dotychczas zrealizowano jedynie pilotażowe projekty w dwóch lokalizacjach – w Isfjord Radio (oddalonym o 90 km od Longyearbyen) oraz w samej osadzie. Projekty w Isfjord Radio obejmowały instalację systemu magazynowania energii (baterii) wraz z małym modułem grzewczym, a następnie paneli słonecznych [viii]. W ramach przygotowań do zamknięcia elektrowni węglowej oraz redukcji emisji, lokalny samorząd Longyearbyen zakupił system baterii o mocy 6 MW [ix] . Dla porównania – taka bateria jest w stanie zasilić całe miasteczko w energię elektryczną i ciepło przez około jedną godzinę. Przedsięwzięcia te, choć istotne, jawią się jako „zbyt małe i zbyt późne” (ang. “too little, too late”) gdyż nie przyczyniają się do długofalowego zabezpieczenia energetycznego wyspy i utrwalają zależność od importu.

Zamknięcie kopalni wiąże się również z niepewną przyszłością 60 górników i ich rodzin, dla których brak zatrudnienia oznacza konieczność opuszczenia archipelagu – zgodnie z obowiązującymi przepisami, na Svalbardzie nie można przebywać bez źródła utrzymania. Obecnie nie istnieją konkretne plany stworzenia nowej gałęzi przemysłu, który zastąpiłby górnictwo. W najnowszym dokumencie rządowym (białej księdze) dotyczącym Svalbardu, rząd norweski za priorytet uznał utrzymanie norweskiej obecności (osadnictwa) na archipelagu, przede wszystkim poprzez wspieranie społeczności norweskiej w Longyearbyen [x]. Planowane jest tworzenie wysokiej jakości miejsc pracy, szczególnie w takich sektorach jak: badania naukowe, szkolnictwo wyższe, przemysł kosmiczny (zwłaszcza w kontekście umieszczania satelitów na orbicie), a także turystyka. Ta ostatnia jest jednak pewnym paradoksem, gdyż przyciąga największy odsetek osób spoza Norwegii – obecnie obcokrajowcy stanowią 38% populacji Svalbardu [xi].

Warto wspomnieć, że drugą co do wielkości osadą na Svalbardzie jest Barentsburg – rosyjskie miasteczko górnicze i ośrodek badawczy. Na mocy Traktatu Spitsbergeńskiego obywatele wszystkich stron traktatu (obecnie ponad 40 państw) mają prawo dostępu do archipelagu, w tym do prowadzenia połowów, polowań, działalności morskiej, przemysłowej, górniczej czy handlowej [xii]. Badania naukowe nie zostały jednoznacznie objęte klauzulą niedyskryminacji zawartą w traktacie. Obecność Rosji i wykorzystywanie przez nią działalności naukowej do innych celów są postrzegane jako narastające zagrożenie dla bezpieczeństwa, zwłaszcza po rosyjskiej pełnoskalowej inwazji na Ukrainę [xiii].

Ponadto, rozwój turystyki prowadzi do dalszej degradacji unikalnego środowiska przyrodniczego Svalbardu. W celu jego ochrony, norweski parlament przyjął w zeszłym roku ustawę o ochronie środowiska na Svalbardzie (Lov om miljøvern på Svalbard), która wprowadza bardziej restrykcyjne regulacje dotyczące miejsc cumowania statków wycieczkowych, limitu pasażerów (do 200 osób) oraz obowiązku zachowania odpowiednich odległości od niedźwiedzi polarnych, klifów ptasich i miejsc bytowania morsów [xiv] . Część mieszkańców oraz środowiska naukowe twierdzą, że poprzez zaostrzenie przepisów środowiskowych rząd realizuje również swoje cele geopolityczne, ograniczając dostęp do archipelagu osobom spoza Norwegii [xv] [xvi]. 

Nie ulega wątpliwości, że transformacja energetyczna na Svalbardzie będzie wyzwaniem wymagającym znacznie większego zaangażowania podmiotów publicznych i prywatnych niż tylko pilotażowe projekty z wykorzystaniem źródeł odnawialnych. Dodatkowym utrudnieniem jest stan infrastruktury krytycznej, która wymaga natychmiastowej modernizacji. Rada miejska w Longyearbyen, za pośrednictwem jednego z jej członków, wyraziła obawy dotyczące kondycji portów, lotnisk, systemu zaopatrzenia w wodę i energię, a także braku alternatywy przemysłowej dla górnictwa [xvii]. Jedną z potencjalnych opcji, choć budzącą kontrowersje, jest głębinowe górnictwo morskie. Mimo że wydobycie w zasobnych wodach Svalbardu mogłoby być ekonomicznie opłacalne, byłoby sprzeczne z obowiązującym prawem o ochronie środowiska archipelagu.

Dlaczego jest to istotne? Przypadek Svalbardu ilustruje, w jaki sposób kwestie geopolityczne, klimatyczne oraz energetyczne są ze sobą ściśle powiązane we współczesnym świecie. Niemożliwe jest izolowanie i podejmowanie prób rozwiązania jednego aspektu tzw. potrójny dylemat energetycznego bez uwzględnienia jego wpływu na pozostałe dwa wymiaru, ponieważ każdy z nich oddziałuje na siebie nawzajem, uruchamiając kaskadę powiązanych konsekwencji. W związku z tym polityki klimatyczne i energetyczne formułowane obecnie muszą mieć charakter wieloaspektowy oraz uwzględniać geopolityczne konsekwencje podejmowanych dzisiaj decyzji z perspektywą ich skutków w przyszłości. Dotyczy to zarówno małych społeczności takich jak te na Svalbardzie, jak i organizacji ponadnarodowych, jak Unia Europejska i jej państwa członkowskie.

 

[i] Hansen P. (2025)  ‘Nå er den siste norske kullgruven på Svalbard lagt ned’, NRK, 30.06.2025,https://www.nrk.no/tromsogfinnmark/siste-norske-kullgruve-i-longyearbyen-pa-svalbard-lagt-ned-_-lokalstyreleder-ber-om-handlingsplan-1.17475347 (dostęp 4.08.2025)

[ii] ibid. Hansen (2025)

[iii] Justis- og beredskapsdepartementet (2024). Meld. St. 26 (2023–2024) Svalbard, https://www.regjeringen.no/no/dokumenter/meld.-st.-26-20232024/id3041130/?ch=3 (dostęp 4.08.2025)

[iv] Jonassen T.(2022) ‘Svalbard Takes Its First Step Towards Becoming a Zero-Emission Community’, 19.01.2022, https://www.highnorthnews.com/en/svalbard-takes-its-first-step-towards-becoming-zero-emission-community (dostęp 4.08.2025)

[v] NRK (2025) ‘Planlegger nytt dieselkraftverk på Svalbard’, NRK, 3.06.2025 https://www.nrk.no/nyheter/planlegger-nytt-dieselkraftverk-pa-svalbard-1.17441036 (dostęp 4.08.2025)

[vi] op.cit. Justis- og beredskapsdepartementet, (2024), s. 9

[vii] Brekke G. M. (2018) Fornybar energiforsyning til Svalbard – Longyearbyen , s 1-38 https://www.statkraft.com/globalassets/0/.com/7-newsroom/explained/explained/svalbard_rapport_0911_final.pdf (adostęp 7.08.2025)

[viii] WWF (no date) ‘Testing out the power of solar energy in Svalbard, Norway’ https://www.arcticwwf.org/the-circle/stories/testing-out-the-power-of-solar-energy-in-svalbard-norway/ (dostęp 7.08.2025)

[ix] op. cit. Jonassen T. (2022)

[x] op.cit. Justis- og beredskapsdepartementet, (2024), s. 7

[xi] Statistic Sentralbyrå (Statistics Norway) ‘Befolking på Svalbard’, 31.03.2025, https://www.ssb.no/befolkning/folketall/statistikk/befolkningen-pa-svalbard (dostęp 8.08.2025) 

[xii] Treaty recognising the sovereignty of Norway over the Archipelago of Spitsbergen, including Bear Island (1920) https://library.arcticportal.org/1909/1/The_Svalbard_Treaty_9ssFy.pdf (dostęp  8.08.2025)

[xiii] Østhagen A. (2024) ‘The myths of Svalbard geopolitics: An Arctic case study’, Marine Policy 167. s.1-13. s. 5

[xiv] Lov om miljøvern på Svalbard (svalbardmiljøloven) (2024) 2024-1473, Oslo, https://lovdata.no/dokument/NL/lov/2001-06-15-79 (dostęp 8.08.2025)

[xv] Vold Hansen T. (2024) ‘Power and interests in environmental policy processes: the Svalbard case’, Environmental Sociology 11(1), s. 1-11, s. 7

[xvi] Isachsen V. (2024)  ‘Noreg brukar miljøvern for å halde på Svalbard’, 30.12.2024 https://www.forskning.no/miljopolitikk-miljovern-nord-universitet/noreg-brukar-miljovern-for-a-halde-pa-svalbard/2442364  (dostęp 8.08.2025)

[xvii] Førli A. K. (2025) ‘Hva er planen for Svalbard’, Politisk Kvarter, NRK Radio,  [Podcast].https://radio.nrk.no/podkast/politisk_kvarter/l_bc433557-2ca4-456d-8335-572ca4156d72 (dostęp  8.08.2025)